مرجع تخصصی آب و فاضلاب

تعریف تلفات آب
منظور از تلفات آن قسمت از کل تولید آب است که مورد استفاده مفید مصرف کنندگان قرار نمی گیرد ، در بهره برداری از تأسیسات آبرسانی به کار نمی رود و یا به طور نا معقول و افراط آمیزی مورد مصرف واقع می شود
 
انواع تلفات
1.نشت های بزرگ
نشت های بزرگ اغلب در تأسیسات آبرسانی بوقوع می پیوندند ، این قبیل نشت ها معمولا به علت شکستگی عمده در خطوط اصلی پدیدار می شوند . این نوع نشت ها معمولا همراه افت فشار در سیستم آبرسانی و بصورت خروج آب از سطح زمین و در مواردی فرسایش خاک و نشست زمین آشکار می شوند. ای گونه نشت ها در اولین فرصت باید تعمیر گردند زاری سیستم آبرسانی بایستی همواره دایر باشد . با وجود این که تعداد این گونه نشت ها زیاد است ، ولی مقدار آبی که بر اثر این نوع نشت هدر می رود به نسبت کم است .
2.نشت های کوچک
مهمتر از نشت های بزرگ نشت های کوچکی هستند که ممکن است سال ها و یا هرگز شناسایی نشده و باعث تلفات تجمعی آب شوند . دلایل زیادی همچون سوراخ شدن لوله ها در اثر خوردگی ، اتصالات غلط ، مصالح نامرغوب ، اجرای بد ، بستر ناسالم لوله ، شیرهای نصب شده ، انشعابات پوسیده و یا شیرهای آتش نشانی معیوب می توانند باعث ایجاد این نشت ها شوند . اغلب این نشت ها به علت صدمات تصادفی که در مواقع ساختمان سازی ها ، جاده سازی ها و یا کندن ترانشه برای احداث سایر تأسیسات شهری به تأسیسات آبرسانی وارد می شود .
این گونه نشت ها به آسانی قابل درک نیست و باید با یک برنامه سیستماتیک بلند مدت ، با استفاده از ابزار اندازه گیری جریان آب ، وسایل شنود و تکنیک های خاص شناسایی گردند .
3.انشعابات غیر مجاز
انشعابات غیر مجاز شامل انشعاب غیر قانونی از شبکه ، انشعاب از انشعاب قانونی مشتری دیگر ، انشعاب از لوله اصلی زیرزمینی و یا نصب یک لوله و شلنگ به شیرهای عمومی می باشد که مصرف کننده بدلیل نپرداختن هزینه مصرف ، خود را موظف به رعایت صرفه جویی و جلوگیری از اتلاف آب نمی دانند .

 
علل تلفات آب در تأسیسات آبرسانی
1.نشت از مخازن ، خطوط اصلی انتقال آب و سایر تأسیسات آبرسانی و همچنین انشعابات و متعلقات از طریق
منافذ بوجود آمده بر اثر کاربرد مصالح نامرغوب ، اجرای بد ، خوردگی و یا فرسودگی
شکستگی ها در خطوط و ساختمانهای آبی (مخازن، واحدهای تصفیه و...) به خاطر نشست زمین، تورم خاک(بویژه رس)، ارتعاش، ضربه قوچ، تغییرات درجه حرارت (بویژه یخبندان) و ترافیک سنگین در روی خطوط اصلی در جاده ها.
اتصالات ناقص
واشرهای ناقص و نامناسب، تمام بست ها و واشرهای مامناسب می توانن باعث اتلاف قابل توجه آب شوند .
2.طراحی غلط : نظیر کنار هم قرار دادن لوله آب سرد و گرم در طول زیاد ، استفاده از مواد و مصالح نامناسب و رنگ دهنده به آب در لوله ها . در چنین شرایطی ممکنست مصرف کننده مقادیر قابل توجهی از آب را به هدر دهد تا آب خارج شده از شیر به قدر کافی گرم ، سرد و یا صاف شود .
3.کوتاهی در بستن شیر فلکه ها پس از هر بار برداشت آب، چه به طور تصادفی از روی بی توجهی و چه به طور عمد
4.اسراف در مصرف آب ( برداشت بیش از نیاز ) خواه برای شستن ظروف یا آبیاری باغچه و یا شستشوی اتومبیل.

مرجع تخصصی آب و فاضلاب

مقدمه:

چرخه آب در طبيعت بدين ترتيب است که آب از سطح درياها و خشکي ها تبخير شده، وارد اتمسفر مي شود و دوباره اين بخار اب وارد شده به جو، پس از طي فرآيندهاي گوناگون به صورت نزولات جوي به سطح درياها يا زمين مي ريزد. اما اين نزولات ممکن است با سه حالت روبرو شوند: در مرحله اول آب باران به علت وجود پوشش گياهي در سطح زمين جذب گياهان شده و گياهان مانع رسيدن مستقيم آن به سطح زمين مي شود که اصطلاحا به آن برگاب گفته مي شود.

بخشي ديگر از نزولات  جوي پس از رسيدن به سطح زمين به داخل خاک نفوذ مي کند و در مرحله آخر هرگاه شدت بارندگي از ظرفيت نفوذ آب به داخل آب بيشتر باشد، بخشي از آب حاصل از بارندگي در سطح زمين باقي مانده و پس از پرکردن گودي هاي سطح زمين(طبيعي يا مصنوعي) در سطح زمين جاري مي شود که به اين بخش از بارندگي ، رواناب گويند.

بطور متوسط تقريبا 30 درصد بارش به رواناب تبديل مي شود اما امروزه به دليل تغيير کاربري اراضي در شهرها و در نتيجه کاهش پوشش گياهي و نيز کاهش ميزان نفوذپذيري خاک، اين حجم افزايش يافته و باعث بروز معضلاتي مانند آب گرفتگي معابر هنگام بارندگي و ساير مشکلات مي شود. بعضي از شهرهاي کشورمان هم به دليل واقع شدن در منطقه باران خيز، بالا بودن سطح آب زيرزميني و فقدان مديريت مناسب سيلاب و رواناب از اين معضل بي بهره نبوده ، و شهروندان پس از هر بارندگي نه چندان شديد دچار مشکل عبور و مرور در سطح شهر مي شوند.

عليرغم وجود مراکز علمي فني و مهندسي متعدد در کشورمان ، وجود چنين مشکلاتي، چهره خوبي از شهر ارائه نمي کند. اما در اين جا به ارائه چند راهکار تجربه شده مي پردازيم که با توجه به مناطق مختلف شهر، مي توان از هر يک از اين موارد استفاده کرد:

1-اولين راهکاري که به آن اشاره مي کنيم، استفاده از ميادين و بلوارهاي شهر است. در اين روش سطح زير ميدان را تا عمق مشخصي خاکبرداري مي کنند و داخل آن را از مصالح درشت دانه تر مثل نخاله هاي ساختماني پر مي کنند. بذين قابليت نگهداشت اب در آن زياد شده و مي توان با هدايت آب سطحي به اين سمت، حجم قابل توجهي از آب را به زير سطح منتقل کرد. اين عمل براي بلوارهاي ميان خيابان ها نيز امکان پذبر است. در اين اقدام با افزايش قابليت جذب آب زمين ، آب را از روي زمين به زير زمين منتقل مي کنيم که به عنوان پيشنهاد اين عمل در اکثر ميدان هاي شهر از جمله ميدان هاي در حال احداث و يا جديد الاحداث و نيز براي بلوارهايي که در کمربندي واقع هستند قابل اجرا است.

مرجع تخصصی آب و فاضلاب

چندی است كه دولت، هفته اول تیرماه را به عنوان هفته صرفه جویی در مصرف آب انتخاب، معرفی و به كار گرفته است و با تمام توان و به كارگیری رسانه های گروهی، سعی در شناسایی و جلوگیری از «اتلاف» و یا «به هدر دادن» آب كه یكی از نعمات گران قدر و بزرگ خداوندی است، می نماید.
با این نگاه می توان «صرفه جویی در مصرف آب» را به كمك سه لایه مهم جامعه، یعنی «مدیران و تصمیم گیران»؛ «مصرف كنندگان عمده» و «خرده مصرف كنندگان یا ساكنین جوامع شهری» اعمال نمود.
تلاشهای صورت گرفته تاكنون هم، عملا متوجه دو لایه «مدیران و تصمیم گیران»و «خرده مصرف كنندگان شهری» بوده است.
در واقع درپی اظهار نگرانی از كمبودها و یا افزایش تقاضای تأمین آب بموقع و مناسب و عدم امكان تأمین بیشتر آب در فصل تابستان به علل مختلف از جمله خشكسالی ها و جریان كم ورودی به سدها و یا افت سفره های آب زیرزمینی، زنگ های خطر كمبود آب و لزوم اعمال صرفه جویی و چاره جویی بحران به صدا درآمد.
اما واقعیت این است كه بدون شناخت و توجه به نقش، اهمیت، خواست و فرهنگ بخشهای كوچك یا بزرگ جوامع مصرف كننده، به ویژه مصرف كنندگان عمده، تلاش برای اعمال حاكمیت و ایجاد سازه های بزرگ تأمین، ذخیره، انتقال، توزیع، بازچرخانی، دفع مازاد و استفاده مجدد از آب اثر كمی خواهد داشت.
جامعه مصرف كننده به ویژه مصرف كنندگان عمده بایستی ارزش واقعی آبهای تأمین شده و اهمیت حفاظت و نگهداری و مصرف بهینه آنها را بیش از پیش شناخته و مورد توجه قراردهند تا هر یك به سهم خود، تحقق اهداف صرفه جویی، را دنبال نمایند.
بخش كشاورزی كلیدی ترین و مؤثرترین بخش فعالیت های معیشتی، غذایی، بهداشتی، صنعتی، تجاری، حمل و نقل و... و نیز امور اجتماعی كشور است كه پیوندهای تاریخی، عرفی و اجتماعی محكمی با بخش آب دارد. از طرف دیگر با كشاورزان و تولیدكنندگان و روستانشینان نیز ارتباطات مستحكمی دارند. كه این روابط را می توان بین بهره برداران و شاغلان بخش كشاورزی و نوع استحصال منابع آب آنان نیز تعریف نمود.

مرجع تخصصی آب و فاضلاب

منابع آب و اهمیت تصفیه پسابها

آب مهم ترین ماده شیمیایی موجود در جهان می باشد. در مورد اهمیت آن می توان به این جمله بسنده کرد که خداوند در قران فرموده – از آب هر چیزی را زنده گردانیده ایم - امروزه بعلت رشد فزاینده جمعیت ، محدود بودن منابع آب تجدید شونده ، کاهش سطح آب سفره های زیرزمینی و پیشروی آبهای شور دریاها دراین سفره ها ، افزایش سرعت فرایند صنعتی شدن کشورها وتغییر شیمیایی پسابها بر اثر ورود مواد شیمیایی کارخانه ها به داخل آبهای سطحی ،گرم شدن کره زمین وخشکسالی ،نیازبه آب برای مصارف کشاورزی و  تولید انرژی وبسیاری از دلایل دیگر، بهینه سازی مصرف آب ، بازیافت وتصفیه پسابها و توسعه فرایندهای تصفیه فاضلاب اهمیت روز افزونی یافته است.

تمامی موجودات زنده به آب مناسب برای ادامه حیات نیاز دارند.با نگاهی به وضع موجود آب در دنیا وکاربردهای آن میتوان به اهمیت فرایند تصفیه واستفاده صحیح ازمنابع آب پی برد. منابع آب در روی کره زمین و پیرامون آن عبارتند از :

1.آبهای موجود در جو زمین ( رطوبت موجود در هوا - ابرها)

2.آبهای سطحی ( اقیانوسها - دریاها –  دریاچه ها – رودخانه ها و...)

3.آبهای زیرزمینی (سفره های زیر زمینی)

علیرغم پیشرفت فناوری طی سالهای اخیر در زمینه بهره برداری از منابع آبی دنیا در حال حاضر امکان استفاده از بسیاری ازاین منابع آبی وجود ندارد.

رطوبت موجود دراتمسرکره زمین که عامل اصلی بارشها و تامین آب مورد نیاز جوامع بشری است از تبخیر آبهای سطحی واقیانوسی ، عمل تعریق در گیاهان و...  تامین می شود . با توجه به توریع  نامناسب منابع آب بدلیل شرایط جغرافیایی کره زمین و گرم شدن این کره و برهم خوردن تعادل تبخیر سطحی اقیانوسی ،در حال حاضر بسیاری از کشورها با مساله کمبودآب مواجه هستند.   

استفاده بی رویه و دراز مدت ازسفره های آب زیرزمینی که در اثر فرایند نفوذ آب به داخل لایه های زمین در طول سالیان دراز شکل گرفته اند ، باعث  کاهش سطح آب این سفره ها،ریزش دیواره داخلی آنها براثراین کاهش، تخریب ساختار سفره ها،تغییرغلظت مواد حل شده داخل این آبها وغیر قابل استفاده شدن آنها می گردد.  

قابل دسترسی ترین وکم هزینه ترین منابع آب برای مصارف مختلف، آبهای سطحی وزیرزمینی می باشند . استفاده بیش ازحد ونامناسب ازآنها وآلوده کردنشان،خسارتهای جبران ناپذیری به محیط زیست وارد خواهد کرد.

ساخت و تجهیز تصفیه خانه های فاضلاب ، توسعه وبهبود روشهای به سازی کیفیت این آبها  بمنظور مصرف مجدد و بهره برداری صحیح از تصفیه خانه های فاضلاب علاوه بر این که مقدار زیادی از آن را به چرخه مصرف بازمی گرداند ، میتواند باعث جلوگیری ازآلوده شدن محیط زیست وحیات وحش باشد.

از آنجا که سلامت آب مصرفی با سلامت موجودات زنده رابطه مستقیم دارد باید کیفیت آب مصرفی در حد مطلوب باشد.برای این منظورباید همه دست به دست هم دهند تا بتوان از خطرات ناشی از آلودگی های منابع آب جلوگیری کرد.

مرجع تخصصی آب و فاضلاب

آب Water

آب از فراوانترین ترکیبات زمین وضروری ترین عوامل فیزیولوژیکی موجودات زنده به حساب می آید فقدان آب سالم ودفع غیر بهداشتی فاضلاب علت اصلی 80درصد از بیماری ها در کشورهای در حال توسعه می باشد دسترسی به آب سالم از حقوق اولیه انسانها می باشد.
آلودگی منابع آب (چشمه ها،رودخانه ها،آب های زیر زمین )تهدیدی جدی علیه سلامت انسانهاست.
به ویژه هنگامی که منابع آلوده به عنوان منبع آب آشامیدنی ، برای شستن،آبیاری محصولات کشاورزی یا در تولید مواد غذایی مورد استفاده قرار میکیرد همچنین آلودگی رودخانه ها ،دریاها ، باعث ایجاد شرایط نامناسب برای محیط زیست موجودات زنده از قبیل ماهی ها ، کاهش کاربری این منابع طبیعی در زمینه های مختلف خواهد گردید. بنابراین رفاه وسلامت جامعه توسعه بهداشت وحفاظت از محیط زیست بدون تامین آب سالم میسر نمی شود.


تعریف آب سالم وبهداشتی:
آبی است که در موقع مصرف خواص فیزیکی ،شیمایی ومیکروبی آن مطابق استاندارهای موجود بوده وعاری از هر گونه بوء وطعم وظاهر نامطبوع باشد.

اهداف تصفیه آب:
-بهبود در قابلیت ظاهری آب
-حذف یا غیر فعال نمودن میکرو ارگانیسم های پاتوژن
-از بین بردن ترکیبات سمي ومضر
- برای سلامتی انسان
-مقرون به صرفه بودن قیمت آب تصفیه شده

استاندارد آب:
حدود مجاز وتصویب شده پارامترهای فیزیکی، شیمیایی وبیولوژیکی برای مصرف آب باید رعایت شوند.

انواع استانداردهای آب:
استاندارد اولیه : هدف حفظ جنبه های بهداشتی وسلامتی افراد می باشد.
استاندارد ثانویه :علاوه بر استاندارد های اولیه ، بحث زیبا بودن آب وحفظ زندگی گیاهان وحیوانات نیز مطرح است.

آلودگی آب :
عبارتند از تغییر خصوصیات فیزیکی ، شیمیایی وبیولوژیکی آب به صورتیکه آن را از نظر استاندارد کیفی برای یک مصرف خاص غیر قابل قبول کند.

انواع آلاینده هایی که از طریق فاضلاب می توانند وارد آب شوند :
زایدات اکسیژن خواه ، عوامل بیماری زا ، ترکیبات آلی سینیک ، نوترینت های گیاهی ، مواد شیمیایی غیر آلی ومعدنی ، رسوبات ، مواد رادیو اکتیو ، آلودگی حرارتی ، نفت وروغن
آلودگی می تواند نقطه ای ،پراکنده وزمینه باشد.

مرجع تخصصی آب و فاضلاب

امروزه دستيابي به منابع آب آشاميدني يكي از چالش‌هاي اساسي جهان است، بحران دستيابي به منابع آب منجر به اين شده است تا سازمان‌هاي بين‌المللي نيز دستيابي به آب سالم را به عنوان يكي از اهداف توسعه هزاره در نظر بگيرند تا جامعه جهاني براي آن برنامه‌ريزي كند.

بي‌شك در اين چرخه زيست محيطي كشور ايران به عنوان كشوري كه از ميانگين بارش بالايي نيز برخوردار نيست و در اقليم خشك و نيمه خشك قرار دارد با كمبود منابع آب به‌طور جدي روبه‌رو است و به اين ترتيب اگر براي سال‌هاي آتي برنامه‌ريزي مدوني صورت نگيرد فرصت‌هاي از دست رفته جبران‌پذير نخواهد بود.

مسوولان سازمان حفاظت محيط زيست اعلام كرده‌اند كه بررسي‌ها نشان مي‌دهد، 9 استان و34 شهر كشور با كمبود جدي منابع آب مواجه هستند اين در حالي است كه يك‌سوم منابع تجديدناپذير آب در كشور هدر مي‌رود و از آن استفاده بهينه‌اي نمي‌شود.لزوم استفاده بهينه از چرخه آب مديريت منابع آب و بازگرداني پساب‌ها به چرخه مصرف در بخش‌هاي مختلف برحسب ميزان آلايندگي پساب‌ها است كه هنوز شكل مدوني به خود نگرفته است، به اين ترتيب يك سوم منابع تجديدناپذير آب به صورت پساب و سرمايه‌اي جبران ناپذير از دست مي‌رود.

آمار‌هاي سازمان حفاظت محيط زيست نشان مي‌دهد كه كشور ما در اقليم خشك و نيمه خشك قرار گرفته و از نظر آب در مضيقه است. 280 ميليارد متر مكعب از اين آب به علت تبخير و تعريق از دست مي‌رود، 92 ميليارد متر مكعب به جريان‌هاي سطحي و حدود 38 ميليارد متر مكعب به تغذيه طبيعي آب‌هاي زيرزميني اختصاص دارد.

مرجع تخصصی آب و فاضلاب

انسان ها از زمانهای قدیم در تشریح شگفتی های آب بسیار کوشیده اند. در ابتدا نگاهداری آب را به فرشتگان نسبت می دادند.

حتی در حال حاضر نیز مفاهیمی همچون سرچشمه حیات ، گوهر پالاینده و عنصر بارورنده با آب عجین هستند. در واقع آب با همه سادگی اش ، با ارزش ترین منبع طبیعی است که در زمین وجود دارد و بدون آن ، حیات وجود نخواهد داشت.

به دنبال بارش باران یا ذوب شدن برفها و یخها، آبها در سطح زمین جاری می شوند، اما آیا تا کنون فکر کرده اید که این آبها در نهایت به کجا می روند و چه تغییری در سطح زمین ایجاد می کنند؟ به علت جاذبه زمین آبها به آرامی در دل خاک نفوذ می کنند تا به یک سطح نفوذ ناپذیر برسند. به این ترتیب ، یک سفره آب زیرزمینی در زیر ناهمواری ها تشکیل شده و منبع عظیمی ازآب شکل می گیرد. سفره آب زیر زمینی (Aquifer) در واقع یک لایه آبدار در سنگهای متخلخل یا مواد تحکیم نیافته (مانند ریگ ، ماسه ، سیلت یا رس) است که از آن می توان آب زیر زمینی را با استفاده از حفاری استخراج کرد. آبی که به زمین نفوذ می کند مسافت زیادی را طی نمی کند؛ چون براثر جذب ملکولی غشای نازکی را روی ذرات خاک به وجود می آورد.

در این میان قسمتی از این رطوبت تبخیر شده و دوباره به هوا بر می گردد، در حالی که بیشترین بخش در فاصله بین ۲ بارندگی توسط گیاهان مصرف می شود. درواقع آبی که در افق مرطوب خاک باقی نمی ماند به اعماق بیشتر نفوذ کرده و به جایی می رسد که در آن تمام فضاهای خالی موجود در رسوبات و یا سنگها با آب پر شده است.

آب موجود در این ناحیه که منطقه اشباع نام دارد آب زیرزمینی ، حد بالایی این منطقه سطح ایستابی و منطقه بالای سطح ایستابی منطقه تهویه نامیده می شود. اگر سطح زمین را بشکافیم ابتدا به خاکها و رسوباتی می رسیم که دارای خلل و فرج پرشده از هوا هستند. این ناحیه ، منطقه تهویه نام دارد. اگر پایین تر برویم ، به سطح ایستابی می رسیم. زیر سطح ایستابی منطقه اشباع قرار دارد. سفره آب به لایه نفوذپذیری در زیر سطح زمین گفته می شود که آب در آن می تواند جریان یابد. سفره آب باید قابلیت آبدهی خوبی داشته باشد و هنگامی که گفته می شود آبدهی یک سفره آب زیرزمینی خوب است ، به این معنی است که می توان مقدار قابل توجهی آب با روشهای معمولی از آن به دست آورد. به طورکلی ، سفره های آب زیرزمینی را می توان به ۲ گروه اصلی سفره های آزاد و سفره های تحت فشار تقسیم کرد. آبهای زیرزمینی حدود ۶ درصد حجم آبهای شیرین جهان را تشکیل می دهند که خود ذخیره قابل توجهی به شمار می رود. باوجود این ، آنچه در چند دهه اخیر رخ داده حاکی از اتلاف آب است.

انسان از منابع موجود بیش از حد بهره گرفته و کنترلی در استفاده از آن اعمال نمی کند. به طور مسلم ، عواقب این رفتار بی تدبیر جبران ناپذیر خواهد بود. اکنون نشانه های کمبود آب فراوانند: سطح سفره های آب زیر زمینی پایین آمده ، از وسعت دریاچه ها کاسته شده و زمین های مرطوب ناپدید شده اند. در واقع ، به دلیل بهره برداری بی رویه و غیر علمی از منابع آب زیرزمینی ، دشتها نشست کرده و فرو نشست زمین ، سبب فشردگی ذرات خاک وکاهش نفوذ پذیری شده است.

نتیجه آن که نفوذ نکردن آب به درون زمین ، نه تنها مانع از تغذیه مجدد منابع آبهای زیرزمینی شده ، بلکه به جاری شدن سیل و شسته شدن خاکهای حاصلخیز کشاورزی منجر شده و نهایتا سبب خشکسالی های بیشتر و فقر منطقه شده است.

اهمیت این موضوع هنگامی مشخص می شود که بدانیم در حال حاضر مردم جهان هر روز ۱۷۰۰ میلیارد لیتر آب مصرف می کنند. ۹۷ درصد آبهای کره زمین درون اقیانوس ها و ۲ درصد آن به شکل یخهای قطبی است.

مرجع تخصصی آب و فاضلاب

راهبردهای منابع آب در بیابان و بیابانزدایی

● دغدغه جهانی آب:

ضرورت تأمین آب برای زندگی از جمله مقولاتی است که از آغاز هزاره سوم در دستور کار مجامع جهانی و دولت ها قرار گرفته است و آنها موظف شده اند تا با تدابیر سازه ای و انتقال بین حوضه ای آب و اقدامات مدیریتی (مدیریت توامان عرضه و تقاضا) برای تأمین آب برای عموم مردم اقدام نمایند به همین منظور «شورای جهانی آب» برای ایجاد سیاست فراگیر بین دولت ها و ذینفعان و توجه آنها به این امر، موضوع اصلی چهارمین اجلاس مجمع جهانی آب را که در مکزیک برگزار شد تحت عنوان «اقدامات منطقه ای چالش های جهانی آب» برگزار کرد. پیش بینی مجامع جهانی حاکی از آن است که تا سال ۲۰۵۰ میلادی مسئله منابع آبی, اصلی ترین موضوع مورد بحث جهان خواهد بود چرا که تا آن زمان جمعیت جهان به مرز ۴/۹ میلیارد نفر خواهد رسید و در نتیجه تأمین آب و مواد غذایی و حفظ محیط زیست مهمترین دغدغه مدیران و رهبران کشورها خواهد بود. این وضعیت بویژه برای کشورهای خاورمیانه بسیار نگران کننده است. خاورمیانه با پنج درصد جمعیت جهان تنها به یک درصد از آبهای شیرین دسترسی دارند. از طرفی اقتصاد کشورهای این منطقه به دلیل فقدان زیر ساخت های صنعتی به شدت وابسته به دو فاکتور اساسی یعنی کشاورزی و نفت است آنهم نوعی از کشاورزی که حدود ۸۵ درصد از آب این منطقه رابه خود اختصاص داده است هر چند این کشورها بیش از آنکه به دکل های نفتی خود دل خوش کنند به حوضه های آبی مشترک دل بسته اند اما با وضعیتی که اخیراً بر اثر منازعه بین فلسطین و لبنان و اسرائیل پیش آمد مصالحه نیم بند بین این کشورها را بیش از پیش به خطر انداخت و از این رو چشم انداز امیدوار کننده ای برای منابع آب این کشورها پیش رو نمی گذارد. این در حالی است که بر اساس پیش بینی های سازمان ملل متحد، میانگین کاهش آبهای در دسترس، در جهان در بیست سال آینده به یک سوم کاهش می یابد. بر اساس برآوردهای انجام شده هر کشوری که متوسط سرانه آب قابل دسترس آن کمتر ۱۷۰۰ متر مکعب باشد در وضعیت خطرناک قرار دارد. چنانچه این مقدار کمتر از ۱۰۰۰ متر مکعب در سال برای هر نفر باشد آن کشور در وضعیت کمبود آب به سر می برد. با توجه به این شاخص سازمان ملل متحد در سال ۱۹۹۰ وضعیت آبهای قابل دسترس کشورهای جهان را مورد بررسی قرارداد و از میان کشورهای خاورمیانه تعداد ۱۱ کشور در این لیست قرار داشتند. پیش بینی می شود تا سال ۲۰۲۵ و در صورت تداوم وضعیت موجود کشورهای مصر,اتیوپی،ایران, لیبی, مراکش, عمان و سوریه نیز به این لیست خواهند پیوست.

● وضعیت منابع آب در ایران

بر اساس آمار و ارقام موجود میانگین سالانه حجم بارندگی ایران حدود ۴۰۰ میلیارد متر مکعب برآورد می شود که از این مقدار، ۳۱۰ میلیارد متر مکعب در مناطق کوهستانی با مساحتی حدود ۸۷۰ هزار کیلومتر مربع و ۹۰ میلیارد متر مکعب دیگر در مناطق دشتی به وسعت ۷۷۸کیلومتر مربع می بارد. از مقدار فوق حدود ۲۹۴ میلیارد متر مکعب به صورت تبخیر و تعرق از دسترس خارج می شود و از ۱۱۶ میلیارد متر مکعب باقیمانده حدود ۹۳ میلیارد متر مکعب از طریق منابع سطحی و زیرزمینی بهره برداری می شود و بقیه صرف تغذیه سفره های آب زیرزمینی می شود. از این مقدار حدود ۸۶ میلیارد مترمکعب جهت مصارف کشاورزی و نزدیک به ۷میلیارد مترمکعب آن به مصارف شرب و صنعت اختصاص می یابد. از آنجایی که متوسط حجم کل آب سالانه کشور رقمی ثابت است، تقاضا برای آب به علت رشد نسبتاً بالای جمعیت، توسعه کشاورزی، شهرنشینی و صنعت در سال های اخیر، متوسط سرانه آب قابل تجدید کشور را تقلیل داده است، به طوری که این رقم از حدود ۵۵۰۰ مترمکعب در سال ۱۳۴۰، به حدود ۳۴۰۰ مترمکعب در سال ۱۳۵۷، و حدود ۲۵۰۰ مترمکعب در سال ۱۳۶۷ و ۲۱۰۰ مترمکعب در سال ۱۳۷۶ کاهش یافته است. این میزان با توجه به روند افزایش جمعیت کشور با نرخ فعلی رشد در سال ۱۳۸۵ به حدود ۱۷۵۰ مترمکعب و در افق سال ۱۴۰۰ به حدود ۱۳۰۰ مترمکعب تنزل خواهد یافت. صرف نظر از تفاوت های آشکار منطقه ای در کشور و طیف گسترده مناطق خشک نظیر سواحل خلیج فارس و دریای عمان، نیمه شرقی کشور از خراسان تا سیستان و بلوچستان و نیز حوضه های مرکزی که میزان سرانه آب قابل تجدید در آن ها از میزان متوسط کشور به مراتب پایین تر است، ارقام متوسط سرانه آب کشور در سال های آینده به مفهوم ورود ایران به مرحله تنش آبی در سال ۱۳۸۵ و ورود به حد کم آبی جدی در سال ۱۴۱۵ شمسی خواهد بود.

از طرفی به رغم محدودیت منابع آب و توزیع نامناسب زمانی و مکانی آن در کشور، استفاده از این منابع با ارزش و غیرقابل جایگزین از کارآیی مطلوبی برخوردار نبوده و راندمان آن بسیار پایین است. میزان کارآیی مصرف آب در بخش کشاورزی حدود ۳۰ تا ۳۷درصد محاسبه می شود. بر اساس گزارش مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، بازده تولید خام و خشک محصولات کشاورزی در ایران به ازای هر متر مکعب آب تخصیص یافته فقط نیم کیلوگرم است در حالیکه متوسط این رقم در سطح دنیا یک کیلوگرم می باشد. از طرفی در حال حاضر برای تولید ۶۵ میلیون تن محصول حدود ۸۵ میلیارد متر مکعب آب مصرف می کنیم (با وضعیتی که فوقا به آن اشاره شد) آیا با دو برابر شدن جمعیت در ۵۰ سال آینده با این فرض که زمین کشاورزی هم به اندازه کافی در اختیار داشته باشیم، منابع آب کشور امکان دو برابر برداشت فعلی را که ۱۷۰ میلیارد متر مکب می شود، به ما خواهد داد. این مشکل وقتی بغرنج تر می شود که بدانیم در بخش مصارف شهری صرف نظر از مصارف بی رویه شهروندان، به دلیل فرسودگی شبکه های توزیع داخل شهرها میزان اتلاف تا حدود ۳۰ درصد برآورد می شود. از این رو، به منظور مقابله با بحران کمبود آب در آینده، اتخاذ رویکردها و سیاست های نوینی از سوی دولت برای جلوگیری از تخریب روزافزون این عنصر حیاتی در برنامه چهارم توسعه پیش بینی شده است[۱] که امیدواریم تحقق یابد در غیر اینصورت با وضعیتی که از لحاظ کمبود منابع آب و تخریب محیط زیست و همچنین مسایل و مشکلات بیابان زایی در کشور ما وجود دارد تصور آینده روشنی بخشی از این نظر برای فرزندان ما مشکل است.

● شاخص های مهم بیابان زایی از منظر آب:

▪ افت سطح آبهای زیرزمینی:

برداشت بی رویه از آبهای زیرزمینی در بسیاری از نقاط جهان سبب افت شدید سطح سفره های آب زیرزمینی شده است. آمار و ارقام ارایه شده در منابع جهانی وضع دشوار این حکایت تلخ را نشان می دهد بطور مثال می توان از افت ۲۷۴ متری سطح آب زیرزمینی شیکاگو در طول ۱۱۸ سال و افت ۹۱ تا ۱۵۲ متری سطح آب زیرزمینی آریزونای جنوبی و مرکزی و متعاقب آن نشست ۳.۸۱ متری زمین در طول ۶۰ سال گذشته و همچنین نشست ۸.۵ متری سطح زمین را در برخی نواحی شهری مکزیک یادآور شد. روند افت سالانه آب زیرزمینی هند حدود ۲۵ درصد کشاورزی این کشور را در معرض تهدید جدی قرار داده است. بطور کلی کسری حجم مخزن آب زیرزمینی جهان سالانه بین ۷۵۰ تا ۸۰۰ میلیارد متر مکعب برآورد می شود که یک درصد آن متعلق به کشور ایران است. برداشت بی رویه از آبهای زیرزمینی بحران دیگری به صورت شور شدن ذخائر آبی را سبب می شود زیرا به علت بر هم خوردن تعادل بین آب شور و شیرین سبب پیشروی آب شور در بستر آب شیرین سفره های زیرزمینی می شوند. افزایش تدریجی درجه شوری آب زیرزمینی در دست بهره برداری، آغازی جدی برای نمکزایی و نهایتاً تخریب منابع اراضی در جهت کویری شدن می باشد. در ایران به استناد گزارش هایی که از طریق وزارت نیرو منتشر می شود، سفره های آب زیرزمینی در اغلب دشت های کشور وضعیت مطلوبی ندارند. بر اساس آمار سال آبی۸۲ ۱۳۸۱ حدود ۶/۷۴ میلیارد مترمکعب آب از طریق چاه ها، چشمه ها و قنوات از منابع آب زیرزمینی کشور استحصال می شود که حدود۶۰ درصد آب استحصالی از طریق بیش از چهارصد و پنجاه هزار حلقه چاه است. هرچند فقط ۲۸درصد چاه های موجود کشور عمیق است اما میزان بهره برداری از این چاه ها بیش از ۶۹ درصد تخلیه کل چاه های کشور را شامل می شود و از کل تعداد چاه های موجود حدود ۲۶۸ هزار حلقه در مناطق آزاد و۱۹۰ هزار حلقه در مناطق ممنوعه حفر شده است. از سوی دیگر جدیدترین آمار حاکی از آن است که از ۶۰۹ محدوده مطالعاتی، ۲۲۵ محدوده ممنوعه اعلام و پیشنهاد ممنوعه شدن ۴۵ محدوده دیگر نیز توسط شرکت های آب منطقه ای کشور به وزارت نیرو ارائه شده است. بررسی آمار و ارقام موجود از وضعیت بهره برداری آب های زیرزمینی در حوزه های اصلی کشور نشان می دهد که در مقابل ۷/۵۷ میلیارد مترمکعب تخلیه آب های زیرزمینی حدود ۷/۵۰ میلیارد مترمکعب تغذیه صورت گرفته است. به عبارت دیگر، حدود ۷ میلیارد مترمکعب بیش از میزان تغذیه از آب های زیرزمینی بهره برداری شده بطوری که در اکثر نواحی کشور سطح سفره های آب زیرزمینی به شدت افت نموده و تراز آن منفی است. این در حالی است که سالیان متمادی آبیاری به عنوان ساده ترین و تنها چاره درد برای تولید غذای بیشتر در مناطق بیابانی مطرح بوده است اما به دلیل روش های نادرست و غیرعلمی و صرفا آبیاری سنتی ، گذشته از اتلاف آب محدود موجود در این مناطق در بسیاری از موارد اراضی کشاورزی تبدیل به بیابان و کویر شده اند[۱]. توسعه کشاورزی از طریق گسترش سطح کشت آبی به جای افزایش تولید در واحد سطح یکی از معضلات کشاورزی ایران بشمار می رود این در حالی است که راندمان پایین آبیاری در بخش کشاورزی به دلیل مشکلات ساختاری از جمله کوچک بودن واحدهای بهره برداری، سطح پایین آگاهی کشاورزان، ضعف دانش فنی مناسب، شیوه های سنتی کشت و زرع، فقدان شبکه های آبرسانی مناسب و فقدان مدیریت مصرف آب از عمده ترین عوامل افت کمی و اتلاف منابع آب کشور محسوب میشوند بطوریکه میزان کارآیی مصرف آب در بخش کشاورزی به طور متوسط حدود ۳۰ درصد محاسبه می شود. این نکته را باید متذکر شد که در بسیاری از مناطق ایران متعاقب افت سطح آب، مشکلاتی همچون خشک شدن چاههای آب، کاهش دبی رودخانه ها،تنزل کیفیت آب، نشست زمین و تداخل سفره های آب شور و شیرین بوجود آمده است که این علایم به تنهایی یا باهم بطور واضح و روشن بروز پدیده بیابان زایی را در ناحیه مربوطه نشان می دهد. این پدیده در بسیاری از مناطق ایران بصورت یک چالش اساسی و جدی بروز کرده است که نمونه بارز آن را می توان در استان کرمان سراغ گرفت. بطور مثال در دشت رفسنجان که در اوایل انقلاب پمپاژ چاه ها در عمق ۵۰ تا ۸۰ متری از سطح زمین قرار داشت اکنون به ۳۰۰ متر و بیشتر افزایش یافته و کیفیت آن نیز در بسیاری از مناطق در نتیجه نفوذ آب های شور مورد تهدید جدی قرار گرفته و از بد به بدتر تبدیل شده است. کارشناسان پیش بینی می کنند در صورتی که چاره ای برای انتقال آب به این دشت صورت نگیرد (انتقال بین حوضه ای آب) تخریب باغات و سفره های آب زیر زمینی ادامه می یابد و سالانه حدود پنج هزار هکتار از باغهای پسته با شیرابه کویر که از اعماق بیش از ۳۰۰ متر پمپاژ می شود, شور و قلیایی می شود. به این ترتیب در یک مقطع زمانی بیست ساله کلیه این باغات به شهر سوخته ای تبدیل خواهد شد که شاید اصلاح آنها حتی با انتقال آب کافی و با کیفیت مطلوب هم دیگر امکانپذیر نباشد و در یک کلام تبدیل به بیابان خواهند شد. از این رو می توان گفت در امور کشاورزی هر طرح و برنامه ای که در جهت ارتقا و بهبود کیفیت و کمیت آبیاری برای جلوگیری از اسراف و اتلاف آب انجام شود بطور غیر مستقیم راهکاری در جهت مهار بیابان زایی محسوب می شود. بنا بر این با اجرای برنامه هایی برای افزایش راندمان آبیاری در بخش کشاورزی با استفاده از روشهای علمی و مدرن آبیاری (کوزه ای ، قطره ای، تحت فشار و امثال آن) به منظور صرفه جویی در مصرف آب، کنترل و استفاده بهینه از منابع آبهای سطحی موجود، مطالعه و اجرای طرح های آبخوانداری و پخش سیلاب و تغذیه مصنوعی و همچنین برخی اقداماتی که مستقیما در اختیار وزارت نیرو می باشد از جمله جلوگیری از بهره برداری و انسداد چاههای غیر مجاز، کنترل بهره برداری چاههای دارای پروانه و امثال آن راهکارهایی برای تقویت و تعادل آبخوانها و مآلا جلوگیری از پدیده بیابان زایی محسوب می شوند.

مرجع تخصصی آب و فاضلاب